‘De Tirannie van verdienste’ van Michael Sandel

‘De Tirannie van verdienste’ is een boek van de Amerikaanse filosoof Michael J. Sandel en gaat over de toekomst van de democratie. Het boek is vertaald door Rogier van Kappel en Huub Stegeman.

Michael J. Sandel

Sandel is een hoogleraar politieke wetenschappen aan Harvard University in de VS. Ik las een interview met hem in de Volkskrant van 19 september, dat mijn interesse wekt om zijn nieuwe boek te lezen. Het boek is erg aansprekend door de heldere taalgebruik van Sandel en zijn ongelooflijk knappe visie op de mondiale problemen die momenteel spelen.

De democratie onder druk

In de westerse wereld is het rechts populisme sterk in opkomst. Dit mag volgens Sandel niet alleen worden afgedaan met ‘sterke nationalistische sentimenten’ , ‘xenofobie’ en angst voor mondialisering. Er is nog méér aan de hand. Veel mensen voelen zich niet meer vertegenwoordigd door de (politieke) elite en er is een extreme ongelijkheid ontstaan qua inkomen en bezit. Neoliberalisme en globalisering zouden zorgen voor stijging voor welvaart voor iedereen. Dit is de laatste decennia echter niet gebeurd. De elite kijkt bovendien neer op de ‘massa’ en vergeet steeds vaker dat de regels ook voor hun gelden.

Waarom de kloof tussen de elite en de burgers de afgelopen decennia steeds groter is geworden (in onze democratie waar allen zogenaamd gelijke kansen zouden hebben), legt Sandel haarfijn en uitgebreid uit in zijn boek. De term ‘meritocratie’ kondigt zich al snel aan.

Meritocratie

We leven tegenwoordig is een meritocratische samenleving. Eeuwenlang waren we een aristocratische samenleving, dat wil zeggen, je status werd bepaald door je afkomst. Je werd geboren en je was van adel of je was dat niet. Je afkomst bepaalde je status, je kansen, welzijn, macht en verwachtingen van het leven.

Tegenwoordig leven we in een meritocratie. Dit wil zeggen dat je status wordt bepaald door je opleiding en je behaalde successen.

Geen PR-manager zal het meer in haar of zijn hoofd halen om te vragen wat je vader deed als beroep, maar kijken naar jouw CV en skills. Succes wordt gemeten aan je opleidingsniveau en vooral je verdiensten. Prima toch? Gelijke kansen voor iedereen. Als je maar hard genoeg werkt, dan kom je er wel. Maar Sandel denkt daar echter anders over.

“ Het meritocratische idee dat mensen alle rijkdom verdienen die de markt hun doet toekomen vanwege hun talenten, maakt solidariteit welhaast een onmogelijk streven.”

Winnaars en verliezers

In onze tijd wordt er zonder enige gène gesproken over ‘winnaars’ en ‘verliezers’. De bovenlaag van de bevolking denkt dat succes voorkomt uit hard werken. Maar deze nieuwe elite heeft weinig oog voor het feit dat succes ook voortkomt door toeval, geluk, talent en de juiste omstandigheden. Steeds blijkt maar weer dat kinderen geen gelijke kansen hebben in ons onderwijs. Kinderen van welgestelde ouders kunnen naar goede scholen, krijgen bijles, hoeven geen bijbaantjes en een batterij aan (betaalde) hulpverleners staat klaar als het kind het even allemaal niet ziet zitten.

In de Verenigde Staten wordt massaal fraude gepleegd om kinderen op een universiteit te krijgen. Frauduleuze bedrijfjes worden betaald om cijfers te veranderen, aanbevelingen te krijgen en met terugwerkende kracht cijfers, verslagen en rapporten te laten verdwijnen. (Wie de behaalde cijfers en eindresultaten van Trump en Biden probeert te achterhalen, komt er al gauw achter dat dat niet gaat lukken…)

In het hoofdstuk ‘ergens binnenkomen’ lezen we alles over deze excessen en de zogenaamde ‘gelijke kansen’ voor kinderen/studenten in onze samenleving.

De Tirannie van verdienste

Het boek gaat verder over credentialisme (= de allesbepalende waarde van diploma’s), succesethiek en waardering voor werk. Het is een veelomvattend boek met lange zinnen en veel termen die je moet kennen om ze te begrijpen. Het leest als een TED-talk of lezing. Bij alles denk je: “Ja, dat klopt, inderdaad, jeetje…” Maar tijd om het even te laten bezinken is er niet want de volgende – interessante – alinea dendert er al weer overheen.

Indien dit onderwerp je aanspreekt en vooral ook de HUIDIGE politieke mondiale ontwikkelingen, dan is dit boek een heel interessant voor jou. Het is zeer recent en opent met de reactie van Trump op de corona-virus-invasie. Zijn retoriek en (niet) handelen is namelijk kenmerkend voor de fase waarin we als maatschappij verkeren.

Is het boek hoopgevend of demotiverend?

Sandel benadrukt dat alle burgers gerespecteerd zouden moeten worden voor hun bijdrage aan de maatschappij. De keiharde meritocratie en de diepe kloof tussen winnaars en verliezers drijft bevolkingsgroepen verder uit elkaar en polariseert. Bevolkingsgroepen zouden elkaar meer moeten kunnen tegenkomen om de tendens van een scheiding te stoppen. Een volwaardig politiek debat over salaris, waardering en verdienste is hard nodig. Daar zijn allen mee gebaat want sociale ongelijkheid is een groot probleem dat desastreuze gevolgen kan hebben voor de democratie.

Ik vind het boek van Sandel een aanrader. Het staat boven politieke kleur en gaat over de toekomst van onze samenleving. Waar willen we naartoe? Het boek geeft geen pasklare antwoorden en oplossingen maar een goed inzicht in wat er zich de afgelopen decennia in ons Rijke Westen heeft afgespeeld. Verandering begint na bewustwording!