Fré Dommisse – boeiende biografie

‘Fré Dommisse’ is geschreven door Catharina Th. Bakker en uitgegeven door Waanders Uitgevers te Zwolle. De subtitel luidt: “Schrijfster tussen normaal en abnormaal (1900-1971)”. Dit geeft al kort aan waar het boek over gaat.

Wie was Fré Domisse?

Ooit gehoord van deze schrijfster? Ik kende haar niet. Maar ze is bekend, vooral in de geestelijke gezondheidszorg. Fré Dommisse was een Nederlandse schrijfster die bekend is geworden door haar autobiografisch getinte teksten/boeken over psychiatrische ziekte en opname. Zij verbleef gedurende lange perioden in psychiatrische instellingen en verwerkte deze ervaringen in haar werk. Daarmee behoort zij tot een kleine, maar betekenisvolle traditie van auteurs die van binnenuit verslag deden van het leven in de psychiatrie, in een tijd waarin daarover zelden openlijk werd geschreven.

Krankzinnigen

Haar bekendste boek is “Krankzinnigen” (oorspronkelijk verschenen in de jaren dertig), waarin zij met scherpe observaties, ironie en soms pijnlijke helderheid het dagelijks leven, de machtsverhoudingen en de menselijke kanten van patiënten en personeel beschrijft. Het werk wordt gewaardeerd om zijn literaire kwaliteit én zijn historische betekenis: het biedt een zeldzaam inkijkje in de geestelijke gezondheidszorg van het begin van de twintigste eeuw, gezien door de ogen van een intelligente, kritische patiënte.

Onbekend, bekend?

Hoewel haar oeuvre beperkt is en zij lange tijd marginaal bleef in de literaire canon, wordt Fré Dommisse tegenwoordig erkend als een belangrijke getuige van haar tijd. Haar boek past perfect in de tijdsgeest waarin zij leefde. Fré Dommisse is tijdens haar leven nooit een bekende schrijfster geworden, in de gangbare zin van het woord. Dat heeft allereerst te maken met de positie die zij innam: zij schreef niet vanuit de literaire salons of redactiekamers, maar vanuit de besloten wereld van de psychiatrische inrichting. In het Nederland van het begin en midden van de twintigste eeuw betekende een psychiatrische diagnose vrijwel automatisch maatschappelijke uitsluiting. Wie eenmaal als “patiënt” werd gezien, werd zelden nog als volwaardig intellectueel of kunstenaar erkend.

Daarnaast was ze een vrouw, had ze last van depressies en leefde ze samen met een vrouw.

De tijdsgeest

De schrijfster had de pech, als je dit zo kunt stellen, dat haar werk niet in de heersende literaire mode. Dommisse schreef sober, observerend en zonder sentiment, met een scherp oog voor machtsverhoudingen en menselijke kwetsbaarheid. Haar teksten waren ongemakkelijk: zij hield de lezer een spiegel voor en beschreef instellingen die men liever niet onder ogen zag. Dat maakte haar werk moeilijk te plaatsen en weinig geschikt voor brede publieke omarming in een tijd waarin psychiatrie nog sterk hiërarchisch en gesloten was.

Ook haar persoonlijke omstandigheden speelden een rol. Door haar langdurige opnames had zij geen mogelijkheid om een literair netwerk op te bouwen, haar werk actief te promoten of zich blijvend te ontwikkelen als publieksauteur. Ze bleef daardoor geïsoleerd, hoe goed ze ook was. Het ontbreken van een beschermende of stimulerende omgeving heeft haar zichtbaarheid onmiskenbaar beperkt.

Juist diezelfde kenmerken verklaren echter waarom Fré Dommisse later wél grote waardering kreeg binnen GGZ-kringen. Met de veranderingen in de geestelijke gezondheidszorg—meer aandacht voor patiëntenrechten, ervaringsdeskundigheid en humane zorg—bleek haar werk zijn tijd ver vooruit. Haar nauwkeurige beschrijvingen en morele ernst werden herkend als authentieke, betrouwbare getuigenissen van een systeem dat lange tijd aan kritiek ontsnapte.

Tegenwoordig wordt Fré Dommisse gerespecteerd als een schrijfster die met grote integriteit sprak vanuit een kwetsbare positie, zonder verbittering en zonder sensatiezucht. Haar nalatenschap ligt niet in roem, maar in betekenis. Zij wordt gelezen en gewaardeerd door hen die begrijpen dat ware inzichten soms ontstaan buiten het zicht van het grote publiek, en pas later hun volle gewicht krijgen.

Fré Dommisse – mijn leeservaring:

Ik vind het boeiend hoe de auteur begint met het verhaal over deze bijzondere vrouw. Ze heeft een vergeelde foto gevonden waar zij Fré Dommisse op lijkt te herkennen, in gezelschap van de grootheden van de psychiatrie en geestelijke gezondheidszorg aan een diner. Van hieruit start zij haar onderzoek en geeft helder aan wat ze bereiken met de biografie.

Ik vond het hoofdstuk over haar jeugd vooral interessant en keek vaak naar de foto’s waarin de gezinsleden enorm op elkaar lijken. Grote alerte ogen, toch zie je bij Fré Dommisse op een een of andere manier toch ook angst of misschien is het verwondering. Het verhaal is makkelijk te lezen en haar geestelijke problemen worden duidelijk vanaf haar puberteit.

Hier en daar had wat mij betreft de uitleg minder gemogen. Zo is er bijvoorbeeld een lange uitleg over het feit dat Fré samenwoonde met een vrouw en we er altijd vanuit gaan dat lesbische relaties in die tijd niet zo’n probleem waren, maar dat er simpelweg niet over werd gepraat. Dit weerspreekt de auteur met een veel tekst en uitleg. En zo tal van andere voorbeelden. De biografie komt een beetje afstandelijk op gang, maar naarmate je als lezers verder bent, zul je steeds meer respect voor Fré krijgen net als de auteur van de biografie dat ook kreeg.

De vele foto’s en de prachtige vormgeving van de hardcover maken het boek zeer aantrekkelijk. Met enige regelmaat vroeg ik mij af waarom er zo ‘n groot boek aan deze tamelijk onbekende schrijfster is gewijd. Maar het antwoord is helder; het zit vooral in het feit dat Fré Dommisse de laatste tijd weer ‘in de mode’ is binnen vooral de GGZ en de psychiatrie. Ze is als het ware uit de onbekendheid gekomen, vele decennia naar haar dood en opnieuw zeer gewaardeerd vanwege haar kennis.

Aanrader

Deze biografie is vooral interessant voor mensen in de geestelijke gezondheidszorg en een ieder die van biografieën houdt over bijzondere vrouwen in onze geschiedenis.