‘Door eigen hand’ is geschreven door Joost Zwagerman en uitgegeven in 2005. Deze recensie gaat over de nieuwe uitgave, 2025, uitgegeven door De Arbeiderspers. Het boek gaat over zelfdoding en de nabestaanden, het bevat naast de bestaande indringende gesprekken met schrijvers als Jeroen Brouwers, Renate Dorrestein en Arthur Japin, nog niet eerder in boekvorm gepubliceerde interviews en artikelen van Zwagerman over Herman Brood, Kurt Cobain, David Foster Wallace en David Vann.

Het voorwoord is van zijn weduwe Maaike Pereboom. En het bevat een speciaal voor Zwagerman geschreven gedicht door Lucas Rijneveld en een ode van David Van Reybrouck.

Bij het voorwoord kreeg ik al een brok in mijn keel:

Joost en ik waren vijf jaar samen. Vijf gelukkige jaren, ondanks zijn depressieve episoden, de zware stormen in onze relatie. We hielden van elkaar tegen de klippen op en voelden ons diep met elkaar verbonden. hij probeerde mij tegelijkertijd te behoeden voor zijn onuitsprekelijke verlangens en gedachten. op die momenten sloot hij mij buiten.

Ik hield op mijn beurt mijn adem in en hoopte vurig dat hij snel weer boven zou komen, zodat we beiden naar lucht konden happen en we elkaars hand weer konden vasthouden. Zij warme hand in mijn hand. Het is een beeld dat in de jaren na zijn dood vaak in mijn hoofd opduikt.

Wie was Joost Zwagerman?

Joost Zwagerman (1963 – 2015) was een Nederlandse schrijver, dichter en essayist. Hij werd bekend in de jaren tachtig en negentig met romans als Gimmick! en Vals licht, waarin hij de wereld van jongeren, kunst en het moderne leven beschreef. Zijn stijl was vlot, scherp en tegelijk doordacht. Daarnaast was hij een veelgevraagd gast in televisieprogramma’s: hij sprak met passie over literatuur, kunst en cultuur. Als Joost Zwagerman in DWDD was, en ik dit zag bij de aankondiging van alle namen die Matthijs van Nieuwkerk in één seconde opdreunde, dan ging ik er voor zitten. Ik mocht hem graag zien en luisteren naar zijn mooie stem en heerlijk heldere, scherpe mening.

Door eigen hand – 2005

In 2005 verscheen zijn boek ‘Door eigen hand’. Dit was geen roman, maar een indrukwekkend essayboek over zelfmoord. Ik heb het zelf destijds niet gelezen, maar wel de boeken van psycholoog René Diekstra over dit onderwerp.

Diekstra’s mening over de zelfmoord van Joost Zwagerman:

Zware thema’s

In het boek onderzocht Joost Zwagerman hoe schrijvers, kunstenaars en denkers in de loop van de geschiedenis met dit zware thema zijn omgegaan. Hij bespreekt onder meer beroemde auteurs en kunstenaars die hun eigen leven beëindigden, zoals Sylvia Plath en Gerard Reve, maar ook filosofen die de vraag stelden of het leven de moeite waard is.

Belangrijk aan het boek is dat Zwagerman het taboe rond zelfmoord bespreekbaar maakte. Hij schreef er niet koel of afstandelijk over, maar met betrokkenheid en met oog voor de pijn, de wanhoop én de vragen die achter zo’n beslissing schuilgaan.

Maatschappelijk belangrijk en confronterend

Er werd in 2005 in Nederland nog maar weinig openlijk over zelfmoord gesproken. Het was iets waar mensen stil over bleven, vaak uit schaamte of angst. Met ‘Door eigen hand’ trok Zwagerman dit onderwerp naar het publieke debat. Hij gaf een groot maatschappelijk probleem ineens een stem, hij liet zien dat ook kunstenaars en intellectuelen met dezelfde worstelingen te maken hadden en hij dwong lezers om na te denken over de waarde van het leven en over onze verantwoordelijkheid tegenover elkaar.

Voor velen was het boek confronterend: opeens moest men erkennen dat zelfmoord overal voorkomt, ook dicht bij huis, en dat het meer is dan een “persoonlijke keuze”. Het raakt gezinnen, vriendenkringen en de hele samenleving.

Waarom pleegde Zwagerman zelf tien jaar geleden zelfmoord?

Op 8 september 2015 maakte Joost Zwagerman zelf een einde aan zijn leven. Hij was toen 51 jaar oud. Zijn dood kwam als een schok, juist omdat hij zo vaak en zo indringend over het onderwerp had geschreven. Ik kan het als de dag van gisteren herinneren dat er bij DWDD over gesproken werd. Aan tafel zaten vrienden en kennissen in shock. Schrijfster Jessica Durlacher was zo intens verdrietig en boos. Geloof me, ik zat bijna mee te huilen.

Joost Zwagerman kampte al langer met zware depressies, al hield hij dat grotendeels verborgen. Vrienden en collega’s hebben later verteld dat hij soms overspoeld werd door duisternis en wanhoop. De exacte redenen kent niemand behalve hijzelf, maar duidelijk is dat psychische pijn en depressie hierin een doorslaggevende rol speelden.

Mijn leeservaring:

Zijn dood maakt het boek ‘Door eigen hand’ nog indringender. Het laat zien dat zelfs iemand die de worsteling zo helder onder woorden kon brengen, er zelf uiteindelijk niet aan wist te ontsnappen. Het boek leest hier en aar vreemd omdat je als lezer al wéét dat het niet goed afloopt met Zwagerman. Zó jammer, zó jammer, heb ik ontelbaar vaak gedacht toen ik het las.

Het verhaal van Curt Cobain vond ik met name heel interessant. Dat er zo veel meer achter zijn zelfmoord zat, vanaf zijn prille jeugd, wist ik niet. Typerend vond ik wel deze zin:

“Please keep going Courtney, for Frances. For her life which will be so much happier without me” (Curt tegen zijn vrouw over zijn jonge dochtertje…)

Daarnaast vond ik het hoofdstuk over Karin Spainck heel interessant. Haar kijk op de dood en haar pleidooi om zelf de keuze te mogen maken, heb ik altijd bewonderenswaardig gevonden, vernieuwend en passend bij haar ziekte. Zwagerman dacht er echter anders over…

En deze zin op het einde van het boek, door David Van Reybrouck is zo ongelofelijk treffend:

Joost, je stuurde die mail nog geen week geleden! Ik dacht dat je donkerste dagen voorbij waren. Je maakte zoveel plannen. Wat is er in godsnaam met je gebeurd, dinsdag in je huis in Haarlem nadat je geliefde was gaan werken ? Tegen al je principes en argumenten en teksten in? Welke afgrond is er in jou gevaren? Welke herfst sijpelde je borstkast in? Joost.

Waarom is het boek nog steeds belangrijk?

‘Door eigen hand’ is een boek dat mensen helpt woorden te vinden voor een zwaar en moeilijk thema. Het doorbreekt stilzwijgen en maakt duidelijk dat openheid, begrip en gesprek noodzakelijk zijn. Het kan troost bieden aan nabestaanden die met verlies door zelfmoord te maken hebben. Het kan ook steun geven aan mensen die zelf met donkere gedachten rondlopen, omdat het hun gevoel van eenzaamheid doorbreekt. Daarnaast geeft het inzicht in hoe kunst en literatuur troost kunnen bieden bij existentiële vragen.

Aanrader:

Joost Zwagerman schrijft helder, meeslepend en vol voorbeelden uit literatuur en kunstgeschiedenis. Dat maakt het boek niet zwaar of ontoegankelijk, maar interessant. Het zal je echter niet onberoerd laten. Het is een boek dat moed vraagt om te lezen, maar ook moed geeft om met elkaar in gesprek te gaan over het leven, de dood en alles wat ertussen ligt.

Meer interessante boeken over de dood: