Deemoed – Szczepan Twardoch

‘Deemoed’ is geschreven door de Poolse auteur Szczepan Twardoch en vertaald door Charlotte Pothuizen. Het boek is uitgegeven door Uitgeverij Pegasus Amsterdam 2025.

Over twee weken presenteert Boekrecensies Blog de beste boeken gelezen in 2025. Er moet wel iets heel geks gebeuren wil dit boek wat mij betreft worden overtroffen. Want ik kan nu al zeggen dat deze dikke roman, het mooiste boek is dat ik heb gelezen afgelopen jaar, of misschien wel in de afgelopen vijf jaar. Wat een prachtige en vooral zinvolle roman is dit!

Las ik een week geleden nog het interessante en intens trieste verhaal over Simo Häyäh, alias ‘De Witte Dood’ in de Tweede Wereldoorlog, Finland-Rusland, nu dan deze roman die zich tevens voor een belangrijk gedeelte in de loopgraven afspeelt, maar dan vanaf de andere kant en een oorlog eerder. Van beide boeken ben ik ‘flabbergasted’.

Szczepan Twardoch

Van deze Poolse auteur had ik zelf nog nooit gehoord. Wat ben ik blij dat Uitgeverij Pegasus de vertaalde roman heeft uitgegeven. De uitgave werd mede mogelijk gemaakt door de ondersteuning van het Poland Translation Program. De vertaler voor ontving oor deze vertaling een projectsubsidie van het Nederlands Letterenfonds.

Szczepan Twardoch, geboren in 1979, geldt als een van de belangrijkste en meest invloedrijke hedendaagse auteurs van Polen. Zijn literaire carrière begon met “Morphin” (2012), een roman die niet alleen een bestseller werd in Polen en Duitsland, maar ook de prestigieuze Polityka-Passport-prijs won. Zijn daaropvolgende werk, “Drach”, bevestigde zijn reputatie en leverde hem samen met vertaler Olaf Kühl de Brücke Berlin-prijs op. Beide boeken werden in meerdere talen vertaald en trokken internationale aandacht. Hierna volgden nog meer bestsellers.

Twardoch woont met zijn familie in Pilchowice, in het zuiden van Polen (Silezië), en blijft actief als publicist en schrijver van zowel romans als korte verhalen. Zijn werk is vertaald in het Duits, Frans, Engels en Nederlands, en sommige boeken zijn verfilmd of bewerkt voor het toneel. Met zijn literaire meesterwerken heeft Szczepan Twardoch zich een vaste plaats verworven in de hedendaagse Europese literatuur.

Schrijfstijl en verhaalkunst

Twardoch richt zich vooral op geschiedenis, identiteit en de menselijke psyche. Zijn verhalen spelen zich regelmatig af tegen de achtergrond van belangrijke historische gebeurtenissen. Zijn boeken worden gekenmerkt door complexe personages, een filmische vertelstijl en een onverbloemde blik op het kwaad en de morele grijstinten van de menselijke natuur.

Vijftig tinten grijs is ‘Deemoed’ zeker. De schrijfstijl van Twardoch is poetisch, bijna lyrisch. Maar dat klopt precies met de gedachtegang van de hoofdpersonage Alojzy Pokora. Het verhaal is vanuit zijn perspectief gericht aan een vrouw genaamd Agnes. Langzaam in het verhaal kom je er als lezer achter dat hij niet gewoon alleen maar hevig verlangd naar de liefde van Agnes, maar hij adoreert haar vanuit een zeer onderdanige positie. Agnes blijkt niet zo’n lieve begrijpende vrouw maar een kille en berekende domina die het leven van Alojzy verplettert.

“Deemoed” oftewel: nederigheid of onderdanigheid, vaak met een tintje van berusting of passiviteit. Het kan zowel een bewuste keuze voor bescheidenheid als een gedwongen acceptatie van een situatie uitdrukken. In historische of literaire context heeft het soms een negatieve bijklank van machteloosheid. Deze beide betekenissen passen perfect als titel van dit boek.

De oorlog en de opstanden

Achter in het boek ‘Verantwoording van de vertaling’ staat een samenvatting over de tijd waarin het verhaal zich afspeelt. Deze is moeilijk en voor de meesten onder ons waarschijnlijk niet zo bekend. Toch is dit belangrijk om te lezen om het verhaal wat beter te begrijpen. Het verhaal lijkt van opstand naar opstand te gaan en het is soms lastig om de strijdende partijen uit elkaar te houden. Gelukkig is er wel veel tekst en uitleg en maakt dit boek daardoor een totaal plaatje: een roman en geschiedenis, die hand in hand gaan.

Korte samenvatting:

Na de Eerste Wereldoorlog onderging Midden-Europa een ingrijpende politieke en territoriale transformatie, die het einde markeerde van de grote keizerrijken die eeuwenlang de regio hadden gedomineerd. Het Oostenrijk-Hongaarse, Duitse en Russische Rijk stortten in of werden drastisch verkleind, wat leidde tot een hertekening van de kaart van Europa. Voor Polen, dat meer dan een eeuw lang was verdeeld tussen Pruisen, Rusland en Oostenrijk-Hongarije, betekende dit een historische kans op hergeboorte. Bij het Verdrag van Versailles (1919) werd de Tweede Poolse Republiek uitgeroepen, na meer dan 120 jaar afwezigheid op de Europese kaart.

Opstanden

Deze heropstanding ging echter gepaard met complexe grensconflicten en etnische spanningen, vooral in gebieden met gemengde bevolkingsgroepen, zoals Silezië. De nieuwe Poolse staat moest niet alleen haar soevereiniteit vestigen, maar ook de erfenis van vreemde overheersing en economische achterstand overwinnen. De grensgebieden, zoals Opper-Silezië, werden het toneel van felle strijd tussen Polen en Duitsland, waarbij nationale identiteit, economische belangen en historische claims met elkaar botsen.

Silezië

Opper-Silezië, een industrieel hart met een rijke steenkoolvoorraad, werd een bijzonder omstreden regio. De bevolking bestond uit een mix van Polen, Duitsers en Sileziërs, wat leidde tot politieke onrust en geweld. Tussen 1919 en 1921 braken er drie Silezische opstanden uit, waarbij Poolse nationalisten streden voor aansluiting bij de nieuwe Poolse staat, terwijl Duitse milities en vrijkorpsen probeerden het gebied binnen Duitsland te houden. Precies in deze tijdsperiode speelt het verhaal ‘Deemoed’ zich voornamelijk af.

Deemoed – Alojzy Pokora

Het verhaal vangt aan als Alojzy Pokora, een jongeman uit een eenvoudig mijnwerkersgezin uit Opper-silizië, in de loopgraven staat en zich richt tot Agnes. Wat er om hem heen gebeurd is te gruwelijk voor woorden. Als uiteindelijk ook hij ernstig gewond raakt, wordt hij pas dagen later wakker in een ziekenhuis in Berlijn. De verpleegster helpt hem op weg door hem naar zijn zus in de stad te sturen. Alojzy heeft niets, zelfs geen kleren. De zus van de verpleegster, Frau Nowotny biedt hem aan haar bed te delen en stuurt hem op straat om sigaren te verkopen voor het café waar zij overdag werkt. Ze is als een soort moeder, haar intieme affectie wijst hij echter af omdat hij dit als verraad naar Agnes voelt.

De rust duurt niet lang want Alojzy wordt meegesleept in een opstand en vind een groep waarbij hij zich aansluit. De mensen hier worden zijn vrienden, waaronder een travestiete Barones en een tweeling die vrij genderloos is. Tot zover een modern element in het boek, welke tegelijkertijd absoluut niet modern aanvoelt en perfect past in het verhaal.

Bittere armoede, exorbitante rijkdom

Een paar grote stappen in het verhaal sla ik overin deze recensie (zijn hele jeugd, zijn schoolleven en de opstand) ; uiteindelijk belandt Alojzy bij een ‘vriend’ die hem op het gymnasium al hielp toen hij geestelijk en lichamelijk werd vernederd door een ‘Bullebak’. Deze jongen is exorbitant rijk en redt Alozjy die voor het vuurpeleton staat om te worden geëxecuteerd, als laatste in het rijtje van al zijn goede vrienden. In een shocktoestand wordt Alojzy vervoerd naar het landgoed van de ‘vriend’ en maakt daar alles mee wat hij zo verafschuwt. Hij blijft dan ook niet lang en verdwijnt te paard op een lange reis naar zijn geboortedorp. Hier vind een confrontatie met zijn gezin plaats die de grote vraagtekens in zijn leven verklaren.

Normaal leven?

Alojzy laat alles achter zich en begint een normaal leven. Hij gaat werken in een administratiekantoor en ontmoet een lieve vrouw Emma. Met haar krijgt hij een baby en lijkt gelukkig met een zeer eenvoudig maar rustig leven. Maar als lezer voel je al dat het vreselijk mis gaat op het moment dat hij Agnes ziet zitten in een restaurant voor het raam.

Deemoed – mijn leeservaring

In deze recensie heb ik vele stappen bewust overgeslagen om het mooie verhaal niet te spoileren. Maar ik kan gerust zeggen: dit boek is echt uniek, subliem en literatuur met hoofdletters. Het doet iets met je. Ik ga het verhaal zeker nog een keer lezen en nog aandachtiger. Voor het eerst sinds tijden had ik ook echt tranen aan het einde. Ongelooflijk, wat een intens verhaal, verpakt in prachtige literaire schrijfstijl. Waar Olivier Norek in ‘Winterstrijders’ vooral schrijft vanuit een journalistieke achtergrond, schrijft Szczepan Twardoch filmisch en stijlvol met een gouden pen in zijn handen.

Het is zeker geen makkelijk en ontspannend boek, maar een grote aanrader!