Persona non grata

‘Persona non grata’ is geschreven door de Nederlandse auteur en acteur Rutger Willem Weemhoff en uitgegeven door Uitgeverij Partout. Het is een roman gebaseerd op ware gebeurtenissen.

Rutger Weemhoff

Op deze website staan al meerdere recensies over boeken van Rutger Willem Weemhoff zoals ‘De Oerhoer’, ‘Aan gene zijde’ en ‘Dodeman’. En er zullen nog vele volgen want een heel oeuvre van een auteur lezen, is voor mij een grote uitdaging. Het gevaar is echter dat boeken ook kunnen teleurstellen want de verwachtingen worden natuurlijk bij ieder boek hoger. Zal ‘Persona non grata’ mij teleurstellen of vind ik het zelfs beter dan de genoemde boeken?

Het antwoord is geen van beiden. Het boek is namelijk zó totaal anders dan ‘De Oerhoer’, ‘Aan gene zijde’ en ‘Dodeman’, dat een vergelijking niet op gaat. Gelukkig maar want een heel oeuvre van een auteur lezen betekent ook vaak dat de auteur verschillende genres op zijn of haar naam heeft, waardoor het niet voelt als herhalingen maar boeken met ieder een totaal eigen karakter.

Eduard Kommer

‘Persona non grata’ is een roman op ware gebeurtenissen gebaseerd en gaat over het levensverhaal van de frivole dr. Eduard Kommer. Over de man is maar weinig bekend. ‘Persona non grata’ is dan ook een eerbetoon aan een dappere man die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het artsenverzet zat.

Tijdens de Duitse bezetting van Nederland in de Tweede Wereldoorlog kwamen duizenden Nederlandse artsen op voor hun beroepsethiek en menselijkheid, vaak met gevaar voor eigen leven. Hun verzet begon op het moment dat de bezetter in 1941 eiste dat alle artsen zich zouden aansluiten bij een nationaalsocialistische organisatie: de zogeheten Artsenkamer, die onderdeel moest worden van het nazistisch opgelegde staatsapparaat.

Deze verplichting werd breed geweigerd. In plaats daarvan organiseerden de artsen zich in het geheim via een ondergrondse organisatie die de naam Medisch Contact kreeg. Dit werd een moreel baken binnen de bezette samenleving, waarin artsen hun werk bleven doen volgens de eed van Hippocrates en hun eigen geweten – en niet volgens de racistische en totalitaire richtlijnen van de bezetter.

Een belangrijk vorm van verzet was het weigeren van medewerking aan de registratie en uitsluiting van Joodse burgers. Artsen weigerden diagnoses te stellen die deportatie in de hand konden werken, en sommigen hielpen actief mee aan onderduiknetwerken. Er waren ook artsen die medische verklaringen vervalsten om mensen zogenaamd “ongeschikt voor transport” te verklaren – met levensreddend gevolg.

Moedig!

De represaille liet niet op zich wachten. Honderden artsen werden gearresteerd, verhoord of opgesloten in kampen zoals Kamp Amersfoort. Toch bleven velen standvastig. Hun gezamenlijke opstelling werd een toonbeeld van morele ruggengraat, in een tijd waarin zwijgen vaak veiliger leek dan spreken.

Het artsenverzet wordt vandaag de dag gezien als een van de meest georganiseerde vormen van professioneel verzet in Nederland. Het toont hoe ook binnen een strikt beroep, waar loyaliteit aan het gezag vaak vanzelfsprekend is, het geweten kan spreken – en handelen kan volgen.

Persona non Grata

De hoofdstukken over het artsenverzet zijn boeiend en interessant. Voor mij ging er een wereld open want ik heb zelf een opa die is overleden in een concentratiekamp doordat hij in het verzet zat, en dit gegeven heeft verdrietige sporen nagelaten in de familie en de volgende generaties.

Het artsenverzet was mij echter onbekend. De auteur heeft het beperkt tot een paar hoofdstukken, die voor mij wel de meest interessante en boeiendste waren van het boek. Zo’n dappere man, Eduard dus, in het verzet en dan een persona non grata worden, is te triest voor woorden.

Een persona non grata is iemand die ergens niet meer welkom is. Die uitdrukking komt uit het Latijn en betekent letterlijk “ongewenst persoon”. Je hoort het vooral in de politiek, bijvoorbeeld als een land een buitenlandse diplomaat wegstuurt omdat die iets verkeerds heeft gedaan. Maar het kan ook in het gewone leven: als iemand iets doet wat echt niet kan, kan een groep of familie zeggen dat die persoon niet meer mag komen. Het is een officiële manier om te zeggen: “Wij willen jou hier niet meer hebben.”

Dr. Eduard Kommer en de andere artsen volgden hun geweten in plaats van de bevelen van de bezetter. Daarmee maakten zij zich, in de ogen van de Duitsers, tot persona non grata – ongewenste personen. Ze werden bekeken als lastig, verdacht of zelfs gevaarlijk, juist omdat ze niet deden wat werd opgelegd. Toch hielden zij vast aan hun beroepseer en menselijkheid.

Daarnaast was Eduard Kommer als student al zeer vooruitstrevend en sprak hij over seksuele medische zaken alsof het de gewoonste zaak van de wereld was. Hij was dapper genoeg om het verzet in te gaan en later om te gaan scheiden (ondanks een gezin met vijf kinderen). Dit laatste was uiteraard volkomen not done in die tijd. Door zijn levensmotto ‘Vrij mijn koers’, (wat ook matchte bij het feit dat hij lange tijd een scheepsarts was), werd hij in eigen kringen en op zijn werk uitgekotst. Dit gebeurde opvallend vaak met (ex-)verzetsmensen, alsof ze niet meer in het gareel pasten.

De dreiging en spanning

De hoofdstukken hebben een mooie opbouw en de dreiging is voelbaar en spannend. Ook worden er vele ethische en filosofische vragen gesteld die voor dr. Eduard Kommer golden, maar zeer actueel net zo goed voor artsen en hulpverleners anno 2025 nu illegaliteit strafbaar is gesteld.

Hoe krijg je inzicht in het esthetische en professioneel handelen van jou als arts in een onvrije situatie? Wat is de eed van Hippocrates waard als het er echt om gaat spannen? Moeten we als artsen gewoon ons werk blijven doen? … Tijdens de Duitse bezetting kwamen behalve Eduard, ook alle andere ruim 6.600 huisartsen en medische specialisten voor de vragen te staan.

Een intens levensverhaal

In chronologische volgorde vertelt de auteur het hele levensverhaal over Eduard Kommer als jong kind, in Indië, als opgroeiende peuter, als student in Utrecht en tijdens zijn huwelijk. Hierbij valt vooral op hoeveel de auteur weet over bepaalde zaken. Het leven van de ouders van Kommer in Indië wordt zo nauwkeurig beschreven (en in het juiste tijdsperspectief) dat ik mij afvraag of Rutger Willem Weemhoff hier zelf een tijdje heeft gewoond. Ook wordt het studentenleven in Utrecht uitgebreid beschreven waarbij er een volledig hoofdstuk is gewijd aan één spannende roeiwedstrijd. Even vroeg ik mij af of ik nu een sportverslag zat te lezen, maar het – lange – moment paste wel in de sfeer van de studententijd destijds.

Huwelijk en maîtresse

Het huwelijk van Eduard Kommer en zijn vrouw Niekje gaat niet over rozen. Toch hebben zij samen vijf kinderen en houdt het huwelijk in eerste instantie ook stand wanneer Eduard een relatie krijgt met een assistente Veronique. In de jaren dat Eduard een scheepsarts is en de wereld rond vaart, zijn er vele briefwisselingen tussen Eduard en Veronique, maar stopt Veronique het contact met Eduard omdat zij van mening is dat zijn huwelijk, met vijf kinderen, belangrijker is dan hun heftige hartstocht.

Het persoonlijke leven van Eduard voor en ook na de hoofdstukken over het artsenverzet maken het levensverhaal compleet en meer in de vorm van een roman dan een biografische verslag. Het verhaal voelt hierdoor ook heel volledig en als lezer zal je de persoon Eduard Kommer niet snel meer vergeten. Ook de titel ‘Persona non grata’ zal de lezer duidelijk worden zodra het hele verhaal is verteld.

Herinneringen en de dood

Ik kijk naar de vage zwart wit foto van Eduard Kommer en denk aan een grote lijst die in onze woonkamer hangt met foto’s van al onze voorouders. Ik denk vaak: wat weet ik nu eigenlijk van deze mensen, behalve de namen en de belangrijkste feiten zoals geboortedatum en sterfdatum? Goed, er zijn verhalen, maar in feite zijn dit allemaal maar kleine hoofdstukken in hun levens, zoals ook het astenverzet hoofdstuk maar een beperkt verhaal is. Maar er zijn nog zoveel verhalen van de jeugd, van de relaties binnen het gezin, van huwelijken, van wellicht stiekeme relaties, van zorgen, van plezier, van overwinningen, van verliezen…. Ik ken de levensverhalen niet, maar ik besef me wel dat achter iedere foto, ieder gezicht een heel leven schuilt.

Rutger Willem Weemhoff heeft de foto met het gezicht van dr. Eduard Kommer, en de paar simpele feiten die er over hem bekend zijn, een heel, en vooral volledig, levensverhaal gegeven. Van zijn ouders, zijn vroege jeugd, zijn passies, zijn relaties, zijn heldendaden, zijn pijn en zijn dood.

Het verhaal eindigt namelijk bij zijn dood. Dit is op zich geen ongewoon gegeven voor een levensverhaal, maar in dit geval wil ik er toch graag even over melden: de dood wordt op zo’n overtuigende manier beschreven; van de pijn, flashbacks tot en met berusting en de laatste adem teug, dat ik me afvraag of de auteur ook hier ervaring mee heeft. Dàt is natuurlijk onmogelijk maar hij wordt niet voor niets ‘Filosoof van de dood’ genoemd. De dood is een belangrijk element in zijn boeken en alleen met dit onderwerp zag ik overeenkomsten met de voorgaande boeken die ik reeds van hem heb gelezen.

Aanrader?

Het boek is een aanrader voor lezers die geïnteresseerd zijn in een levensverhaal uit de vorige eeuw waarbij de Tweede Wereldoorlog in Nederland een grote rol speelt. Daarnaast is het een roman die een levensverhaal biedt over een persoon die keuzes heeft gemaakt en daar de gevolgen van wist te dragen. Een vleugje romantiek is er ook, net als hoofdstukken die een filosofische insteek hebben en je als lezer vragen stelt over het leven en de dood.